Մեղրի քաղաքի ամրոցի ավերակները

38.902738, 46.248788

Մեղրի քաղաքի բերդը միջնադարյան հայկական ճարտարապետական հուշարձան է Մեղրի լեռան գագաթին, որը պաշտպանում է քաղաքը հյուսիսից։ Մեղրիի բերդն ըստ միջնադարյան պատմիչների վկայությունների դեռևս 1083 թվականին արդեն կառուցված է եղել։ Այն ամբողջությամբ վերակառուցվել է XVIII դարում։ Ճարտարապետական կոմպոզիցիայի շնորհիվ՝ Մեղրիի ամրոցը հայկական ամրացման տեխնիկայի եզակի օրինակ է։ Բերդը չունի պարսպապատեր։ Նրանց փոխարինում են բարձր լեռները լեռնաշղթայի թեք կողմից: Աշտարակները կառուցված են գրանիտից լեռնաշղթայի գագաթներին:

1804-1813 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ Մեղրիի շրջանում ակտիվ ռազմական գործողություններ էին ընթանում։

1810թ. մայիսի սկզբին Շահ Աբբաս-Միրզան զորքերն ուղղեց դեպի Նախիջևան՝ Ղարաբաղ ներխուժելու և Վրաստանին տիրելու նպատակով։ Անցնելով Արաքսը ՝ 1810 թվականի մայիսի 15-ին պարսիկները գրավեցին Մեղրին։ Ռուսական զորքերի ղարաբաղյան ջոկատի հրամանատար, գեներալ-մայոր Պյոտր Նեբոլսինը Պյոտր Կոտլյարևսկու հրամանատարությամբ ջոկատ ուղարկեց Մեղրին ազատագրելու առաջադրանքով, որը, որպես հաղորդակցության հանգույց, Ղարաբաղի և Թավրիզի բանալին էր։

Ռուսական ջոկատը, բաժանվելով երեք շարասյան, գաղտնի մոտեցավ Մեղրիին Արաքս գետի հովտով և հունիսի 17-ի առավոտյան հանկարծակի գրոհեց պարսիկների կենտրոնական ամրությունների ուղղությամբ, ներխուժեց գյուղ և համառ մարտից հետո գրավեց այն։ Մեղրին վերադարձնելու պարսկական զորքերի հետագա փորձերն ապարդյուն էին։

Մանրամասն նկարագրություն

1804-1813 թվականների ռուս-պարսկական պատերազմի ժամանակ Մեղրիի համար անհավասար մարտ տեղի ունեցավ Կոտլյարևսկու ջոկատի և պարսիկների միջև:

Դա տեղի է ունեցել 1810 թվականի հունիսին Հայաստանի և Պարսկաստանի սահմանին։ Նկարագրվող իրադարձությունների սկզբին գնդապետ Պյոտր Ստեփանովիչ Կոտլյարեւսկին Ղըզըլդաղում տեղակայված եւ Պարսկաստանի կողմից Ղարաբաղը պաշտպանող փոքրիկ ջոկատի ղեկավարն էր։ “Առաջ գնացողին, – անընդհատ ասում էր նա, — մի գնդակ կրծքին կամ ճակատին, իսկ հետ վազողին ՝ տասը թիկունքին”։ Նրա սովորական կանոնն էր “գործել արագ, արտասովոր, բայց ամենաարագ երթերով, առանց ուսապարկերի և շինելների”։ Ավելի ուշ նրան սկսեցին անվանել երկրորդ Սուվորով:

Գնդապետ Կոտլյարեւսկուն հանձնարարվել է վերցնել Մեղրին (Հայաստանի հարավը՝ Պարսկաստանին սահմանակից)։ Դեպի  բնակավայր տանում էր երկու ճանապարհ՝ մեկը՝ շրջանցելով լեռները, Արաքս գետի հոսանքն ի վար, իսկ երկրորդը՝ Մեղրի գետի հոսանքն ի վար։ Պարսիկներն ամրացրել էին ճանապարհները պաշտպանական կառույցներով և մի քանի ջոկատներով գետի աջ և ձախ ափերում՝ կենտրոնացնելով մոտ 1500 զինվոր։ Իսկ 500 հոգանոց ջոկատով գրավված բնակավայրը գտնվում էր երկու ժայռերի ստորոտում։

Կոտլյարեւսկին հասկանում էր, որ հնարավոր չէ գրոհով վերցնել այդ բնական ամրությունը եւ, ցանկանալով պահպանել մարդուժը, չգնաց դեպի գյուղ հայտնի ճանապարհներով: Թողնելով թնդանոթները՝ նա անցում կատարեց Ղարաբաղի լեռնաշղթայով՝ անանցանելի լեռնային արահետներով, որոնք հակառակորդը թողել էր առանց պաշտպանության։

Նա ճամբարից դուրս եկավ 1810 թ. հունիսի 12-ին` 400 զինվորով: Երեք օր անց ջոկատն արդեն Մեղրիի մոտ էր: Գնդապետն իր ջոկատը բաժանեց երեք մասի: Մեկ ջոկատ 150 եգերներից բաղկացած մայոր Դյաչկովի հրամանատարությամբ ուղարկեց դեպի ձախ լեռնաշղթա, ինքն անձամբ 150 եգերներով շարժվեց դեպի աջ լեռնաշղթա, 100  հոգի ուղարկեց ուղիղ՝ դեպի գյուղ: Կոտլյարեւսկին կարողացավ պառակտել թշնամու ուժերը երեք մասի՝ գրոհելով նրանց վրա երեք կողմից և գրավել առաջավոր բարձունքները:

Ռուսական ջոկատները հակառակորդին դուրս են մղել առաջավոր ամրություններից։ Ավելի առաջ շարժվելը ռիսկային էր։ Եգերներին կարող էին ոչնչացնել ավելի վաղ, քան նրանք կհասնեին հիմնական ամրություններին: Կոտլյարեւսկին կանգնեցրեց հետագա հարձակումը եւ որոշեց սպասել գիշերվան:

Գիշերը Կոտլյարեւսկին վերցրեց 100 մարդ, լուռ իջավ սարից եւ միացավ եգերներին, որոնք գտնվում էին հենց գյուղի դիմաց: Թշնամուն շեղելու համար գնդապետն ուղարկեց 50 եգեր լեյտենանտ Ռոգովցեւի հրամանատարությամբ՝ լեռնաշղթայի աջ մասում կեղծ գրոհ իրականացնելու համար: Մայոր Դյաչկովն իր եգերների հետ պետք է գրոհեր 5 մարտկոցների վրա, հենց որ սկսվեր լեյտենանտ Ռոգովցեւի կեղծ հարձակումը:

Եթե ամեն ինչ արագ և համակարգված իրականացվեր, ապա գործը կհաջողեր։ Հապաղել չէր կարելի, քանի որ երկու պարսկական ջոկատ օգնության էր գալիս Մեղրիում պաշարվածներին։

Լուսադեմին ռուսները նետվեցին գրոհի և առավոտյան ժամը տասին, ջախջախելով ճանապարհը փակող թշնամուն, ներխուժեցին գյուղ: Դյաչկովը գրավեց հինգ մարտկոցներից երեքը: Անհրաժեշտ էր վերցնել մյուս երկուսը: Կոտլյարևսկին շտապեց օգնության և գրավեց մնացած մարտկոցները: Այսպիսով, գրավվեցին գյուղը և լեռնաշղթայի ամբողջ ձախ ստորոտը:

Այժմ պետք էր գրոհով վերցնել աջ լեռնաշղթան: Հաջողությամբ ոգևորված եգերները դուրս մղեցին պարսիկներին լեռնաշղթայի աջ ամրություններից և կանգ առան անմատչելի մարտկոցի առջև, որը գտնվում էր լեռնաշղթայի հենց մեջտեղում ավելի քան վեց մետր բարձրությամբ ապառաժի վրա:

Այնտեղ էր գտնվում հակառակորդի 200 զինվոր թնդանոթներով։ Հնարավոր չէր գրոհել՝ կիրառելով աստիճաններ։ Բարձրությունը հաղթահարելու միջոցներ չկային: Միակ նեղ արահետը հեղեղվում էր բազմաթիվ փամփուշտներով:

Կոտլյարևսկին որոշեց սովամահ անել պաշարվածներին՝ արգելափակելով նրանց օգնություն ստանալը և ջրի հոսքը: Ամբողջ գիշեր և հաջորդ օրը Կոտլյարևսկին շրջափակման մեջ պահեց թշնամուն: Հաջորդ գիշերը կայազորը թողեց մարտկոցը՝ նետվելով ժայռից: Գործն ավարտվեց Մեղրու ամբողջական գրավմամբ:

Պարսիկները, թողնելով 300 սպանված, դիմեցին փախուստի: Միևնույն ժամանակ, ռուսները չէին խանգարում նրանց հեռանալուն, քանի որ ջոկատի սակավաթիվ լինելու պատճառով նրանք չէին կարող գերի վերցնել: Ռուսների կողմից զոհվել էր 6 մարդ և վիրավորվել՝ 29-ը: Կոտլյարևսկին ինքը վիրավորվեց ձախ ոտքից:

Այսպես ավարտվեց այս անհավատալի գրոհը, որում 400 եգերներ  ջախջախեցին թշնամու 2-հազարանոց ջոկատը, որը զբաղեցնում էր գրեթե անառիկ դիրք՝ և՛ իր բնական հատկությունների, և՛ բազմաթիվ արհեստական ամրությունների տեսանկյունից: Այդ ճակատամարտի համար Կոտլյարեւսկին պարգեւատրվել է Գեորգիեւյան 4-րդ աստիճանի խաչով, ինչպես նաև  ոսկե սուսերով, որի սայրի վրա գրված էր «Քաջության համար»: Մնացած սպաներն ու զինվորները նույնպես ստացել են տարբեր պարգևներ:

Մեղրիի գրավումով պարսիկներին ծանր հարված հասցվեց։ Նրանք զրկվեցին Ղարաբաղի սահմանամերձ շրջաններ հարձակումներ կատարելու համար կարևոր հենակետից և կորցրեցին Թավրիզի և Նախիջևանի միջև ճանապարհի վերահսկողությունը։ Երբ Մեղրիի գրավման լուրը հասավ Աբբաս Միրզային, նա հրամայեց գլխատել բոլոր այն պարսիկներին, որոնք պաշտպանում էին այդ բնակավայրը։