Ալեքսանդրապոլ կայարան

Ալեքսանդրապոլ կայարանը – ներկայիս Գյումրի – Անդրկովկասի կարևորագույն տրանսպորտային հանգույցն է, որը նշանակալի դեր էր խաղում Հայաստանի տնտեսական կյանքում և ոչ միայն…

Երկաթուղային համալիրը Ռուսաստանի համար մշտապես հատուկ ռազմավարական նաշանակություն է ունեցել: Այն ոչ միայն կապում էր երկրի առանձին հեռավոր շրջաններն, այլև թույլ էր տալիս ժամանակին իրականացնել բանակի մատակարարումը, ապահովել արդյունաբերական ձեռնարկությունների գործունեությունը՝ նպաստելով այդ կերպ շրջանների տնտեսական զարգացմանը:

1894թ. մարտի 11-ին Ռազմական նախարար Պ.Ս.Վաննովսկու ղեկավարությամբ հատուկ խորհրդակցությունը որոշում կայացրեց 1895 թվականից անցնել Թիֆլիսը Կարսին և Երևանին միացնող երկաթուղու շինարարությանը: Գիտակցելով երկաթգծի կարևորությունն ու առավելություններն Անդրկովկասի յուրացման, ինչպես նաև քաղաքական իշխանության ամրապնդման գործում՝ ցարական իշխանություններն աննախադեպ ներդրումներ իրականացրեցին. Թիֆլիս-Ալեքսանդրապոլ-Կարս երկաթուղային ճյուղի կառուցման համար տրամարդվեց 320 մլն ռուբլի: Այդ երկաթգծի կառուցումն իրականացվում էր «1895թ. մայիսի 12-ին հաստատված Կանոնակարգի» հիման վրա: Գծի թողարկային հնարավորությունը զինվորական 15 զույգ գնացք էր: Նախատեսվում էին նաև ուղևորային վագոններ առաջին, երկրորդ և երրորդ կարգի, ինչպես նաև ծառահողական, փոտային, կալանավորների համար և բեռնատար:

Շինարարական աշխատանքներում ներգրավվել էր ըստ տարբեր աղբյուրների մինչև 10 000 բանվոր: Բանվորների հիմնական մասը ժամանում էր մոտակա գյուղերից: Դրանք հայեր էին, ռուսներ, մահմեդականներ, ինչպես նաև թուրքահպատակներ, իտալահպատակնար, գերմանահպատակներ: «Ժողովուրդների և լեզուների խառնուրդ» է բնութագրում այդ շինարարությունը «Նովոյե օբոզրենիե» թերթի թղթակիցը:

Երկաթուղին կառուցվել է այն ժամանակի համար ռեկորդային կարճ ժամանակահատվածում: Արդեն 1899թ. փետրվարի 7-ին Ալեքսանդրապոլ ժամանեց առաջին գնացքը: Իսկ 1899թ. հունիսի 21-ին տեղի ունեցավ Ալեքսանդրապոլ-Կարս գծի բացումը: «Լուսարձակման և գնացքի մոտենալն ազդարարելու համար գծի երկայնքով տեղակայված էր կազակների վաշտը երկու վերստ ինտերվալով: Կարմիր ժապավենի երկու կողմից տեղավորվել էին զինվորական նվագախմբերը և զուռնաչիները: Ճիշտ ժամը 10.55 րոպեին առաջին գնացքը կանգնեց կարմիր ժապավենի առաջ»:

Շուտով որոշում կայացվեց Ալեքսանդրապոլ-Երևան ճյուղի կառուցման մասին, որը բացվեց 1902թ. և շարունակվեց մինչև Ջուլֆա:

Ալեքսանդրապոլ-Լենինականում նախագծվեց և կառուցվեց երկաթուղայինների թաղամաս, որը պահպանվել է մինչ օրս, որը ներառում է կայարանը, ոստիկանության շենքը, որը պահպանվել է նախնական տեսքով, երկաթուղայինների հիվանդանոցի շենքը, ինչպես նաև երկաթուղայինների համար նախատեսված երկհարկանի շենքերը, որոնք ժողովրդի մեջ հայտնի են «մաշինիստի շենքեր» անունով: Հետագայում թաղամասը համալրվեց Երկաթուղայինների մշակույթի պալատով: Ֆունդամենտալ այս շինությունը մեծապես տուժեց Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժից: 2019թ. որոշում կայացվեց այն վերակառուցելու և նոր ձևաչափով գործարկելու մասին:

Անմիջապես կայարանի շենքը կառուցվել է XX դարի 70-ական թվականններին: Ճարտարապետն է Ռաֆիկ Եղոյանը: Շենքը կառուցվել է ավանդական հայկական ճարտարապետության ոճով՝ երդիկային լուսավորությամբ, սրբատաշ պատերով, սվաղի բացակայությամբ: Շինարարության մեջ օգտագործվել է ավանդական հայկական տուֆը՝ ծիրանագույն, սև: Հատակը զարդարում է խճանկարը, լուսավորությունն ապահովում է կռած երկաթից պատրաստված ջահը: Շինությունը զարդարում են բազմաթիվ բարձրաքանդակները: Աշտարակի վրա տեղադրված է զոդիակի նշաններով եզակի ժամացույցը:

Երկաթուղայինները մեծ ավանդ ունեին հաղթանակի գործում: Հայրենական մեծ պատերազմի տարիներին նրանք տեղափոխեցին 20 մլն վագոն, ապահովեցին բնակչության էվակուացիայի և թիկունքի արդյունաբերության ողջ գործընթացը:

Երկաթգծի համար լրջագույն փորձություն էր Սպիտակի ավերիչ երկրաշարժը, որից հետո հրաշքով փրկվեց երկաթգծի կայարանի շենքը:

2009թ. Երևանում գործում է Հայաստանի երկաթգծի թանգարանը, որում խնամքով պահվում է ռազմավարական այդ նշանավոր օբյեկտի ստեղծման և զարգացման պատմությունը:

2013թ. Գյումրիում բացվեց Երկաթգծի տեխնիկայի թանգարանը, որի գլխավոր ցուցանմուշը 1899թ. Նևսկի նավաշինական գործարանում կառուցված շոգեքարշն է:

Երկրաշարժի և շրջափակման պատճառով առաջացած 90-ական թթ. տնտեսական ճգնաժամի հետևանքով հրաշքով պահպանվել են դեպոյի շենքը, շրջադարձային շրջանը, էլեկտրաքարշ և այլ տեխնիկա: