Սարդարապատի ճակատամարտը

Համառոտ նկարագիր

Առաջին աշխարհամարտի տարիներին (1914-1918 թթ.) Արևելյան Հայաստան ներխուժած թուրք բռնազավթիչների և կանոնավոր հայկական զորամասերի ու կամավորների միջև տեղի ունեցած ճակատամարտ։ Ճակատամարտը տեղի է ունեցել 1918թ.մայիսի 21-28-ը Սարդարապատի երկաթուղային կայարանի տարածքում՝ Հոկտեմբերյան քաղաքի մերձակայքում: Սարդարապատի ճակատամարտում տարած հաղթանակի արդյունքում պայմաններ ստեղծվեցին հայոց պետականության վերականգնման համար։ 1918 թվականի մայիսի 28-ին հռչակվեց Հայաստանի Հանրապետությունը։

Մանրամասն նկարագրություն

Ռուսաստանում 1917թ. Հոկտեմբերյան հեղափոխությունից հետո ռուսական զորքերը լքեցին Առաջին համաշխարհային պատերազմի ժամանակ գրավված Արեւմտյան Հայաստանի շրջանները:

Օգտվելով դրանից ՝ Թուրքիայի իշխող շրջանակները մտադրվեցին ոչ միայն հետ գրավել Արևմտյան Հայաստանը, այլև բռնազավթել Արևելյան Հայաստանն ու ամբողջ Անդրկովկասը։ 1918թ. մայիսին թուրքերը միաժամանակ գրոհեցին երեք ուղղություններով, որոնցից ամենակարևորը Սարդարապատի ուղղությունն էր:

Հայերի համար վճռորոշ այս հերոսամարտին մասնակցում էին նաև Հայաստանում մնացած ռուս զինվորներն ու սպաները, ովքեր մեծ դերակատարություն են ունեցել Հայոց բանակի ձևավորման գործում։ Ձևավորվեց առանձին Հայկական կորպուս, որը ղեկավարում էին գեներալ Թովմաս Նազարբեկյանը և շտաբի պետ, ցարական բանակի գեներալ-մայոր Եվգենի Վիշինսկին (1873-1918), որը 1917 թվականի ապրիլի 7-ից Ռուսաստանի Կովկասյան բանակի շտաբի պետն էր:

Հայկական կորպուսի շտաբի աշխատակիցների մեծ մասը ռուսներ էին։ Պորուչիկ Ներշովը շտաբի օպերատիվ բաժնի պետն էր, իսկ օպերատիվ բաժնում աշխատում էին շտաբս-կապիտան Նիկոլայ Շումովը, պոդպորուչիկներ Միխայիլ Մեդվեդեւը, Մելենտի Դվորնիցկին եւ ուրիշներ:

Սարդարապատի ուղղությամբ հայկական զորքերի ընդհանուր հրամանատարությունը վստահվեց գեներալ Մովսես Սիլիկյանին, որը ղեկավարում էր Երեւանի ստորաբաժանումը: Ջոկատի մարտունակությունն ապահովում էին Սարդարապատի ջոկատը՝ գնդապետ Դանիել Բեկ-Փիրումյանի գլխավորությամբ, 5-րդ հայկական գունդը ՝ գնդապետ Պողոս Բեկ-Փիրումյանի գլխավորությամբ, որի շտաբը գլխավորում էր գնդապետ Ալեքսանդր Շնեուրը, պարտիզանական հրետանային ջոկատը, որը գլխավորում էր կազակ գնդապետ Ալեքսանդր Պերեկրյոստովը, Իգդիրի հետևակային գունդը և հայերից ու ռուսներից բաղկացած 1-ին ռուսական հեծելազորային գունդը ՝ կազակական գնդի ավագ (փոխգնդապետ) Պավել Զոլոտարևի հրամանատարությամբ.

1918 թվականի մայիսի 22-ին այդ խումբն անցավ հարձակման Արշալույս և Արմավիր ուղղություններով և ոչնչացրեց նրա առաջատար ջոկատները Եղեգնուտ կայարանի մոտ, իսկ օրվա վերջում թուրքերից ազատագրեց Սարդարապատ գյուղն ու կայարանը։ Ճակատամարտին մասնակցել է նաև հայ-ռուսական սահմանապահ գումարտակը՝ փոխգնդապետ Սիլինի հրամանատարությամբ ։

Հետագայում ռուսական բանակի սպաները մասնակցեցին Հայաստանի հանրապետական բանակի ձևավորմանը:

Գեներալ-մայոր Մ.Սիլիկյանը նշանակվեց առանձին հայկական դիվիզիայի հրամանատար, իսկ շտաբի պետ՝ գնդապետ (հետագայում գեներալ-մայոր) Միխայիլ Զինկևիչը (1883-1948): Ավելի ուշ, Ռուսաստանում քաղաքացիական պատերազմին մասնակցելուց հետո, Մ.Զինկևիչը ստացել է գեներալ-մայորի զինվորական կոչում և նշանակվել Հայաստանում ռուսական կամավորական բանակի ներկայացուցիչ:

Հայկական բանակում բարձր պաշտոն էր զբաղեցնում Գեներալ-մայոր Իվան Իվանովիչ Վասիլևը:

Փոխգնդապետ Սոբեցկին գլխավորում էր ավիացիոն խումբը: 1919 թվականին գնդապետ Մակայեւը Հայկական բանակի ռազմական շտաբի մոբիլիզացիոն բաժնի պետն էր:

Հայոց բանակում տարբեր պաշտոններ էին զբաղեցնում շտաբս-կապիտան Սերգեյ Չարիկովը, պորուչիկներ Նիկոլայ Միշեկը, Սերգեյ Կուտիրեևը, Վիկտոր Անդրիկովը, պոդպորուչիկներ Անատոլի Յանիշևը, Միխայիլ Կուդինյովը, Իվան Ասյուտինը, Միխայիլ Կուցովսկին, ենթասպաներ Վլադիմիր Խարչենկոն, Յակով Բարսուկովը, հրետանու կապիտան Պավել Յասենսկին: Պորուչիկ Նիկոլայ Կլիխը 1-ին հրետանային բրիգադի 1-ին դիվիզիոնի 1-ին մարտկոցի հրամանատարն էր, 2-րդ դիվիզիոնի հրամանատարը՝ փոխգնդապետ Սիկորսկին, իսկ 3-րդ դիվիզիոնի հրամանատար ՝ փոխգնդապետ Խոմելկովը: 5-րդ, 6-րդ և 7-րդ մարտկոցների հրամանատարներն էին շտաբս-կապիտաններ Պրիտխանովը, Սաքելարին և Սամուզլովը:

1-ին բրիգադի 2-րդ գնդի հրամանատարն էր գնդապետ Սամոիլենկոն, 2-րդ հետեւակային բրիգադի 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ գնդերի հրամանատարները ՝ գնդապետներ Պերեկրեստովը, Կազիմիրսկին և Տիմչենկոն: