Երևանի բերդի ազատագրումը (Պասկևիչի ճակատամարտ)

40.167603, 44.505983

1827 թվականի հոկտեմբերի 1-ին (13) յոթնօրյա փորձերից հետո ռուսական զորքերը գեներալ Իվան Պասկևիչի հրամանատարությամբ գրոհով վերցրեցին Երևան բերդաքաղաքը, ինչը վկայում էր Արևելյան Հայաստանում պարսկական բանակի փաստացի ջախջախման մասին:

Պասկևիչը հեռահար հրետանի էր տեղակայել Սուրմալուի և ներկայիս երկաթուղային կայանի տարածքում, շարժվել բեդրի ուղղությամբ՝ մեզ հայտնի ներկայիս Արշակունյաց պողոտայով: Ամրոցի գրավումը տեղի է ունեցել աշտարակներից մեկի կողմից, որը չի պահպանվել։ Այժմ այնտեղ բնակելի շենք է։ Բայց Բրյուսովի փողոցում հարյուր մետր հեռավորության վրա պահպանվել է Երևանի ամրոցի մի հատված:

Մանրամասն նկարագրություն

Երևանի նորագույն պատմությունը կարելի է հաշվել 1827 թվականի հոկտեմբերի 13-ից, երբ ռուսական զորքերը գեներալ Իվան Պասկևիչի հրամանատարությամբ մեկ շաբաթյա գրոհից հետո գրավեցին Երևանի բերդը և համապատասխանաբար ազատագրեցին քաղաքը պարսիկներից։ Այս օպերացիայի համար Պասկևիչը ստացավ կոմսի  Էրիվանսկի տիտղոսը։ Երևանի խանության և նրա գլխավոր քաղաքի ազատագրումը 1804-1813թթ. և 1826-1828 թթ. ռուս-պարսկական պատերազմների գլխավոր նպատակներից էր: Առաջին փորձը հաջողությամբ չպսակվեց, իսկ ահա երկրորդը նշանավորվեց քաղաքի փայլուն գրոհով եւ լիակատար հաղթանակով: Թվում էր, թե դա անիրագործելի խնդիր էր, քանի որ և՛ Պարսկաստանը, և՛ Թուրքիան չէին հրաժարվել Անդրկովկասում իրենց զավթողական ախորժակից: Նրանց նաև աջակցում և խրախուսում էր Անգլիան. նա վարժեցնում էր վերջիններիս «դաշնակից» բանակները՝ առատաձեռնորեն մատակարարելով զենք և զինամթերք: Ոգեշնչվելով այս առատաձեռնությունից՝ Պարսկաստանը, խախտելով 1813թ. Գյուլիստանի հաշտության պայմանագիրը, 1826թ. հուլիսին սկսեց նոր պատերազմ Ռուսաստանի դեմ՝ Աբբաս-Միրզայի 60-հազարանոց բանակը ներխուժեց Անդրկովկաս …

Տեղեկանալով դեպի Երևան ռուսական զորքերի արշավանքի նախապատրաստական աշխատանքների մասին՝ հայերը լցվեցին լավատեսությամբ և սկսեցին կամավորական ջոկատներ կազմել, որոնք միացան ռուսական զորքերին: Ներսես Աշտարակեցի կաթողիկոսը կոչ արեց զենք վերցնել. «Եկավ ժամը, երբ մենք կդառնանք Արարատյան երկրի և հայ ազգի ազատության ականատեսներ: Վեր կացեք, հայ դյուցազուններ, թոթափեք պարսկական լուծը, ուրախացրեք ալեհեր Մասիսին, մեկ անգամ արյունով ներկեք ձեր հայրենի հողերը և ապա ազատ ապրեք»:

Բերդը գրավելուց հետո քաղաքում կարգուկանոն է հաստատվում: Կյանքն աստիճանաբար նորմալ հունի մեջ է ընկնում: Տոնակատարությունները շարունակվեցին մի քանի օր, տեղի ունեցավ ռազմական շքերթ քաղաքի ամբողջ բնակչության ներկայությամբ՝ 11 հազար մարդուց մի փոքր ավելի: Զորահանդեսին մասնակցում էին բոլոր ռուսական գնդերը, ինչպես նաև հայ կամավորականների ջոկատները: Տոնական օրն ավարտվեց 101 թնդանոթային համազարկով:

Նոր 1828 թվականի գալուստը Երևանի և հարակից գյուղերի հայերը ռուս զինվորների հետ միասին էին նշում, առաջին անգամ բացահայտ տոնում Սուրբ Ծնունդը և, խաչերթ կազմակերպելով, քայլում՝ խաչերով, կերպարներով ու խաչադրոշներով, աղոթելով ու փառաբանելով բարձրացնում նրանց պարսիկներից ազատագրած զենքը։ Երևանի գրավումը և ռուսների մյուս հաղթանակները ստիպեցին Պարսկաստանին ստորագրել 1828 թվականի փետրվարին Թուրքմենչայի պայմանագիրը։ Պարսկաստանը հրաժարվեց գրավված անդրկովկասյան տարածքներից, այդ թվում՝ Երևանի խանությունից: Պարսկական շրջանի Երևանը տիպիկ ասիական քաղաք էր և նրա հատակագծման հարցը առաջ քաշվեց XIX դ. 50-ականներին: Քաղաքի հատակագիծը պատրաստ էր 1856 թվականին…

Այդպիսով, 2018թ. հայությունը նշեց ոչ միայն մայրաքաղաքի հիմնադրման 2800-ամյակն, այլև Երևանի բերդի գրավման 190-ամյակը, որով ազատագրվեց օտար լծից և փաստորեն սկսվեց մայրաքաղաքի պատմության նոր փուլ:

P.S.Ոչ վաղ անցյալում Բաքվի քարոզչությունը «գիտական» շրջանառության մեջ է մտցրել մի միտք, թե իբր 2018թ. ավարտվում է  «Ադրբեջանի Ազգային խորհրդի կողմից Երևանը Հայաստանին 99 տարով տրամադրելու ժամկետը»: Այսինքն քաղաքը իբր նրանց սեփականությունն էր, բայց իրենք զիջել են: Կամ էլ նվիրել: Այս հորինված պատմությունն անվանում են «պատմական անհրաժեշտություն և անխուսափելի չարիք»: «Պատմաբան» Յաղուբլուի այս զառանցանքը մեկնաբանելն անիմաստ է..

Համառոտ անդրադարձ Երևանի ազատագրման պատմությանը

1826 թվականի սեպտեմբերի 5-ին (17) -ին Վալերիան Մադաթովի ջոկատն ազատագրեց Ելիզավետպոլ քաղաքը (նախկին Գանձակ/Գյանջա), իսկ մեկ շաբաթ անց Պասկևիչի առանձին կովկասյան կորպուսը ջախջախեց պարսիկների հիմնական ուժերին և հետ շպրտեց Արաքսի այն կողմը:

1827-ի մայիսին ռուսական զորքերը գրոհ ձեռնարկեցին Երևանի ուղղությամբ, գրավեցին Էջմիածինը, շրջափակեցին Երևանը, ապա գրավեցին Նախիջևանը և Աբբասաբադ ամրոցը: Օգոստոսի սկզբին Աբբաս Միրզան, փորձելով կասեցնել ռուսների հետագա հարձակումը, ներխուժեց Երևանի խանություն, օգոստոսի 15-ին (27) պաշարեց Էջմիածինը, բայց, ունենալով շատ շոշափելի պարտություն Աֆանասի Կրասովսկուց Օշական գյուղի մոտակայքում, նահանջեց Պարսկաստան: Օշականի մոտ մարտի սկզբում պարսկական զորքը բաղկացած էր 30 հազար մարդուց, իսկ ռուսական ջոկատում ոչ ավելի, քան 3 հազար:

Բայց չնայած պարսիկների տասնապատիկ թվային գերազանցությանը, ռուս զինվորները, որոնց շարքերում կային նաև հայ և վրացի կամավորներ, հետ մղեցին թշնամու կատաղի գրոհները, հերոսաբար ճեղքեցին շրջափակումը և հասան պաշարված Էջմիածին: Համայն հայության գլխավոր սուրբ կենտրոնը փրկվեց թալանից և ավերածություններից, իսկ նրա փոքր կայազորը, հոգևորականները, տեղի բնակիչները և հարյուրավոր հիվանդ զինվորները փրկվեցին ոչնչացումից: Պասկևիչի հրամանատարությամբ ռուսական զորքերի հիմնական ուժերը սեպտեմբերի 19-ին (հոկտեմբերի 1-ին) առանց մեծ ջանքերի գրավեցին Սարդարապատի ամրոցը, իսկ սեպտեմբերի 28-ին (հոկտեմբերի 10-ին) նրանք կրկին պաշարեցին Երևանը: Բերդը կանգնած էր Զանգու (այժմ Հրազդան) գետի ժայռոտ ափին, ուներ կրկնակի պարիսպներ և ջրով խրամատ: Ռուսական հրամանատարությունը պարսիկներին առաջարկել էր կապիտուլյացիա։ Կայազորը և բնակիչները խնդրեցին Հասան Խանին հանձնել բերդը։ Սակայն Խանը, սպասելով մինչև շահի բանակի գալը, մերժեց կապիտուլյացիայի առաջարկը:

Հոկտեմբերի 1-ի (13) առավոտյան անկարգություններ սկսվեցին Երևանում: Քաղաքի 18 հազար հայ բնակչությունը վճռականորեն պահանջում էր Հասանից հանձնել քաղաքը: Զինվելով ՝ քաղաքացիները գրավեցին պարիսպները։ Շուտով պարսկական կայազորը հրաժարվեց կռվելուց, և ռուսական զորքերը մտան Երևան: Խանն ու իր զորքը զենքերը վայր դրեցին ռուսների առաջ:

Այս հաղթանակից հետո գեներալ Էրիստովի առաջադեմ ռուսական ջոկատը, անցնելով Արաքսը, գրավեց Թավրիզը, ուր հիմնական ուժերով հասավ Պասկեւիչը: Պարսկաստանը խաղաղություն խնդրեց, բայց 1828-1829 թվականների ռուս-թուրքական պատերազմի բռնկման հետ կապված՝ բանակցությունները ձգձգվեցին: Այնուամենայնիվ, ռուսական զորքերի արագ առաջխաղացումը դեպի Իրան և Ուրմիայի ու Արդաբիլի գրավումը շահին ստիպեցին ընդունել խաղաղության բոլոր պայմանները, որը կնքվեց 1828 թ. փետրվարի 10-ին (22) Թավրիզի մերձակայքում գտնվող Թուրքմենչայ գյուղում: